هگمتانه، گروه گفت‌وگو: در دل کوچه‌های جولان و زیر سقف‌های بلند دبیرستان ابن‌سینا، مردی خاطرات آموزش همدان را زنده نگه داشته است؛ سید امیر قشمی، معلمی بازنشسته و پژوهشگری عاشق، که با تأسیس موزه آموزش و پرورش همدان، نه‌تنها گذشته را روایت می‌کند، بلکه آن را برای آینده حفظ کرده است.
به گزارش هگمتانه؛ در ادامه‌ مجموعه گزارش‌های روزنامه هگمتانه با محوریت معرفی چهره‌های فرهنگی و اثرگذار شهر همدان و مرور خاطرات و تجربه‌های آنان از تاریخ، فرهنگ و شیوه‌های زندگی مردمان این دیار، این‌ بار پای صحبت‌های سید امیر قشمی، معلم بازنشسته، پژوهشگر تاریخ تعلیم و تربیت و مدیر موزه آموزش و پرورش همدان نشستیم؛ مردی که حافظ بخشی از خاطره‌ جمعی همدان در حوزه آموزش است و در قدیمی‌ترین مدرسه این شهر، موزه‌ای از یادها و اسناد ساخته تا هویت آموزشی شهر زنده بماند.
در واقع در دل تاریخ آموزش و پرورش همدان، یکی از نام‌هایی که همچنان در یادها باقی مانده، سید امیر قشمی است؛ که تلاش کرده تا با حفظ آثار و اسناد آموزشی، گوشه‌ای از میراث فرهنگی و آموزشی دیار هگمتانه را به نسل‌های آینده معرفی کند و ما در این گزارش به سراغ سید امیر قشمی رفته‌ایم تا از خاطرات شیرین دوران تحصیل و تدریس در مدارس قدیمی همدان، همچنین جزئیات شکل‌گیری موزه آموزش و پرورش این استان، بیشتر بدانیم.

بازگشت به کوچه‌های جولان و مکتب‌خانه‌های ساده
سید امیر قشمی متولد اول فروردین 1341 در محله جولان همدان است. دوران کودکی و نوجوانی‌اش در همین محله و سپس در محله حاجی سپری شده است. خودش را یکی از آخرین نسل‌هایی می‌داند که مکتب‌خانه را تجربه کرده‌اند. او سه ماه در مکتب‌خانه مرحوم هوشنگی، روحانی ساده و بی‌تکلفی که پس از انقلاب نامش را به محمدی‌پیام تغییر داد، درس خوانده است. روحانی‌ای که با موتورسیکلت گازی «رکس» در شهر تردد می‌کرد؛ وسیله‌ای که پس از فوت او، خانواده‌اش به موزه آموزش و پرورش اهدا کردند.
همچنین یک سال نیز در مکتب‌خانه‌ای دیگر در کوچه نظربیگ، به مدیریت مرحوم توتونچی، آموزش دیده است.

 آشنایی با مدارس قدیم همدان
قشمی به دوران تحصیل در مدارس قدیم همدان اشاره و خاطراتی از آنها بازگو می‌کند. از جمله این مدارس می‌توان به دبستان حافظ، دبیرستان ابن‌سینا و دبیرستان تاج اشاره کرد. او در این مدارس، تحصیلات خود را تکمیل کرد و تأثیرات عمیقی از آنها گرفت. به ویژه دبیرستان ابن‌سینا که به عنوان یکی از قدیمی‌ترین مدارس کشور شناخته می‌شود، این مدرسه برای او یادآور خاطرات بسیار گرانبهایی است.

مکتب‌خانه؛ مدرسه‌های ابتدایی قدیم همدان
یکی از جالب‌ترین بخش‌های صحبت‌های سید امیر قشمی، اشاره به تجربه‌های او در مکتب‌خانه‌ها است. در گذشته، آموزش در همدان به صورت مکتب‌خانه‌ای انجام می‌شد و بسیاری از مردم این شیوه آموزشی را تجربه کرده‌اند. قشمی خود در مکتب‌خانه مرحوم هوشنگی و مکتب‌خانه دیگری در منطقه جولان تحصیل کرده و خاطرات شیرین و تلخی از آن دوران دارد. در این مکتب‌خانه‌ها، آموزگاران از نوعی بی‌ریا و ساده بودند و برخی از معلمان مانند مرحوم هوشنگی هنوز در خاطر مردم همدان باقی مانده‌اند.

تغییرات در شیوه‌های آموزشی از مکتب‌خانه تا مدرسه جدید
این معلم بازنشسته در صحبت‌های خود به تغییرات در شیوه‌های آموزشی از مکتب‌خانه‌ها تا مدرسه‌های جدید اشاره می‌کند. این تغییرات نه‌تنها از لحاظ ساختار فیزیکی مدارس بلکه از نظر محتوای آموزشی و نحوه تدریس نیز تحولاتی به همراه داشته است. معلمان در گذشته عمدتاً بر مبنای حفظ و نقل مطالب به شاگردان آموزش می‌دادند، اما با گذر زمان، روش‌های تدریس و متدهای جدید در مدارس همدان رواج یافت.

تحصیل در دبیرستان ابن‌سینا و یادهای آن دوران
دبیرستان ابن‌سینا، که سید قشمی خود نیز در آن تحصیل کرده است، به عنوان یکی از مهم‌ترین مدارس تاریخ آموزش همدان مطرح است. این مدرسه در دوره پهلوی اول توسط کشیش‌های مبلغ(میسیونرهای) آمریکایی ساخته و به یکی از مراکز آموزشی همدان تبدیل شد. ساخت این مدرسه توسط کشیش ارمنی، هایکس، به عنوان یک پروژه بزرگ در آن زمان انجام گرفت.

تجربه تحصیل در دبیرستان ابن‌سینا
قشمی در خاطرات خود از دبیرستان ابن‌سینا به عنوان مکانی مهم یاد می‌کند که تأثیر زیادی بر شخصیت و آینده او گذاشت. این دبیرستان با داشتن امکانات آموزشی و فرهنگی بسیار، موجب پرورش نسل‌های مختلفی از دانش‌آموزان شده است. او همچنین به موضوع سرمای شدید همدان و مشکلاتی که در زمستان برای رفتن به مدرسه وجود داشت، اشاره می‌کند و می‌گوید که با وجود این شرایط سخت، هیچگاه از رفتن به مدرسه دلسرد نشد.

روزهایی که مدرسه‌ها زنده بودند
قشمی سال اول ابتدایی را در دبستان حافظ گذراند؛ مدرسه‌ای با حیاطی بزرگ و سرسبز و امکانات بازی مانند تاب، سرسره و الاکلنگ داشت. معلم کلاس اولش مرحوم سید میرزا نبوی بود که سال‌ها بعد دیداری دوباره با او در مغازه پسرش در بلوار شهید مدنی داشته است. خاطره‌ شیرین این دیدار، یکی از تأثیرگذارترین بخش‌های روایت قشمی از زندگی حرفه‌ای‌اش است.
وی دوره ابتدایی را در دبستان ششم بهمن، واقع در خیابان تختی و محله حاجی، با مدیریت محسن داوری (که همچنان در قید حیات هستند) به پایان رساند. بعدها در روزهای ابتدایی سال جدید، با تلاش فراوان، موفق به یافتن اعضای خانواده مرحوم نبوی و داوری شد و عکس‌های آنان را برای نصب در موزه آماده کرد.

خاطراتی از سرمای استخوان‌سوز همدان
قشمی درباره رفت‌وآمد در زمستان به مدرسه، از سرمای طاقت‌فرسای همدان در دهه‌های گذشته یاد می‌کند. او از زمستان‌هایی می‌گوید که در آن‌ها ارتفاع برف به بیش از یک متر می‌رسید و با این‌ حال، مدرسه رفتن تعطیل نمی‌شد؛ چرا که ابزار اطلاع‌رسانی برای اعلام تعطیلی وجود نداشت و ترک مدرسه برابر بود با بازخواست مدیر و ناظم.
بخاری‌های نفتی چکه‌ای از نوع «آزمایش» یا «همدان‌کار» تنها وسیله گرمایشی کلاس‌ها بودند؛ آن هم با محدودیت زمانی و دستور اداری که اجازه روشن‌ کردن بخاری پیش از 15 آذر را نمی‌داد. پیش از این‌ها هم بخاری‌های هیزمی استفاده می‌شد که مشکلات خاص خود را داشتند. وی سندی از موزه را نقل می‌کند که در آن، رئیس فرهنگ همدان از مدیران می‌خواهد که خدمتگزاران از روشن کردن بخاری‌ها طفره نروند و کودکان در سرما رها نشوند.

مدارک رسمی در حمایت از سلامت دانش‌آموزان
در سند دیگری که قشمی از آرشیو موزه به آن اشاره دارد، اداره فرهنگ همدان با صراحت اعلام می‌کند که نه‌تنها تنبیه بدنی در دبستان‌ها ممنوع است، بلکه محروم‌ کردن کودکان از گرما در روزهای سرد یا واداشتن آن‌ها به ورزش در سرما جرم تلقی شده و معلم خاطی تحت پیگرد قرار خواهد گرفت.
از عشق به آموزش تا تأسیس موزه‌ای بی‌بدیل
قشمی با تکیه بر سابقه‌ تاریخی آموزش در همدان، از انگیزه‌هایش برای تأسیس موزه آموزش و پرورش سخن می‌گوید. همدان از نخستین شهرهایی است که پس از تأسیس دارالفنون، اداره معارف در آن راه‌اندازی شد. اداره‌ای که در سال 1331 هجری قمری (برابر با 1291 شمسی) تأسیس شد و بعدها همدان را به مرکز ناحیه دوم وزارت معارف کشور تبدیل کرد.
وی دبیرستان خود را در دبیرستان ابن‌سینا گذراند؛ مدرسه‌ای که در سال 1284 شمسی توسط کشیش مبلغ آمریکایی ساخته شد. قشمی در سال 1388 با انتشار یادداشتی با عنوان «دبیرستان ابن‌سینا، دارالفنون همدان» توجه عمومی را به این میراث جلب کرد. پس از آن، در یادداشتی دیگر با عنوان «مدارس ماندگار، حافظه فرهنگی شهرها» پیشنهاد تأسیس موزه‌ای فرهنگی در مکان این مدرسه را مطرح کرد.

تشکیل موزه، پاسداشت حافظه تاریخی آموزش
پیشنهاد قشمی مورد پذیرش مسؤولان وقت قرار گرفت و طبقه همکف دبیرستان ابن‌سینا به این طرح اختصاص یافت. او با همت خود و جمعی از علاقه‌مندان، با جمع‌آوری کتاب‌های درسی، عکس‌ها، ابزار آموزشی، اسناد اداری، کارنامه‌ها، لباس‌های پیشاهنگی، نشریات مدرسه‌ای و سایر لوازم خاطره‌انگیز، موزه آموزش و پرورش را در سال 1395 و هم‌زمان با زنگ انقلاب افتتاح کرد.
این موزه اکنون در ردیف موزه‌های رسمی کشور قرار دارد و از سال 1399 با مجوز اداره کل موزه‌های وزارت میراث فرهنگی، به طور رسمی فعالیت خود را آغاز کرده است.

بخش‌های متنوع موزه و گسترش فعالیت‌ها
موزه آموزش و پرورش همدان دارای بخش‌های متنوعی از جمله مکتب‌خانه، اتاق مشاهیر، بخش پیشاهنگی، تربیت بدنی، اسناد اداری، عکس‌های تاریخی مدارس و معلمان، کتاب‌های درسی قدیمی، بخش خیرین مدرسه‌ساز و... است.
موزه آموزش و پرورش همدان یکی از نخستین موزه‌های تخصصی در حوزه تعلیم و تربیت در کشور بوده و هدف آن حفظ و انتقال تاریخ آموزش و پرورش به نسل‌های آینده است. این موزه به بازدیدکنندگان، به ویژه پژوهشگران و محققان، این فرصت را می‌دهد تا از اسناد و مدارک آموزشی گذشته استفاده کنند و به بررسی تحولاتی که در دستگاه آموزشی همدان و ایران رخ داده است، بپردازند. در کنار این موزه، در سال 1399 و به مناسبت یکصدمین سال تأسیس دانشسرا، «موزه مفاخر تربیت معلم» نیز با همکاری دانشگاه فرهنگیان راه‌اندازی شد.

حفظ هویت آموزشی برای آینده
سید امیر قشمی تلاش کرده با ثبت و نمایش دقیق تاریخ آموزش و پرورش همدان، فضایی را برای خودشناسی، گذشته‌شناسی و مقایسه روندهای آموزشی گذشته و امروز فراهم آورد؛ اقدامی که نه‌تنها برای شهروندان، بلکه برای محققان و پژوهشگران حوزه تعلیم و تربیت نیز ارزشمند است.
می‌توان گفت که این معلم بازنشسته نه‌تنها در دوران تحصیل و تدریس خود تأثیرات زیادی بر فرهنگ و آموزش همدان گذاشته، بلکه با تأسیس موزه آموزش و پرورش همدان، نقش مهمی در حفظ تاریخ و میراث فرهنگی این استان ایفا کرده است. تلاش او در جمع‌آوری و نگهداری اسناد و آثار تاریخی، به نسل‌های آینده کمک می‌کند تا به درک بهتری از شرایط آموزشی گذشته و تحولاتی که در این زمینه رخ داده است، دست یابند. این اقدامات به ویژه در زمانی که فناوری و ابزارهای نوین آموزشی در حال تغییر هستند، از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است.